در تنوع تفاسیر، گوناگونی روش ها و تعدد مکتب های آن شکی نیست ، در اغلب مواقع این تفاوت ها، ناشی از گرایش های مختلف تفسیر است . تفسیری به جنبه لفظی و ادبی و بلاغیِ نص قرآن می پردازد و تفسیر دیگر به محتوا و معنی آیات . تفسیری بر حدیث متمرکز است و نص قرآنی را با مأثور معصومین (ع )، صحابه و تابعین تفسیر می کند و تفسیر دیگر از عقل به عنوان ابزار فهم کتاب الله استفاده می کند.
در این مقاله که متن یکی از سخنرانی های استاد شهید محمدباقر صدر است ، تفسیر تجزیه ای (ترتیبی ) و تفسیر موضوعی قرآن مجید مورد نگرش قرار گرفته و می تواند علاقه مندان به بحث تفسیر را مفید واقع شود. با این توضیح که در ترجمه حاضر، بر حسب ضرورت ، حالت گفتاری متن ، توسط مترجم به حالت نوشتاری تغییر داده شده است .
تفسیری جانبدارانه سعی دارد نص قرآن را با مواضع مذهبی از پیش تعیین شده منطبق کند، و تفسیری بدون جانبداری ،از خودِ قرآن ، پرسش می کند و رأی را بر اساس قرآن منطبق می کند، نه قرآن را با رأی .
اما آنچه در ابتدای این بررسی قرآنی به شکل خاص مورد توجه است ، توجه به دو گرایش اصلی تفسیر در اندیشه اسلامی است که یکی «گرایش تجزیه ای » و دیگری «گرایش توحیدی یا موضوعی » در تفسیر نامیده می شود.
مراد از تفسیر تجزیه ای تفسیری است که در چارچوب آن مفسر به تفسیر آیه به آیه قرآن بر اساس ترتیب و تسلسلی که در قرآن دارند، می پردازد.مفسر در این روش با ابزار مورد اعتماد خود از قبیل : ظهور، احادیث مأثور، و با توجه به آیة دیگری که در اصطلاح یا مفهوم با آن ، اشتراک دارد تفسیر می کند، به اندازه ای که مدلولِ آن بحثی را که می خواهد تفسیر کند روشن سازد، طبعاً وقتی از تفسیر تجزیه ای صحبت می شود، وسیع ترین و کامل ترین شکل موجود آن معرفی می شود. تفسیر تجزیه ای ، تدرج تاریخی خود را پشت سر گذاشته تا حدی رسیده که تمام قرآن را دربرگرفته است .
شرح تجزیه ای بعضی آیات قرآنی و تفسیر مفردات آن از زمان صحابه وتابعین آغاز شد و با گذشت زمان نیاز بیشتری به تفسیر آیات احساس شد، تا به ابن ماجه و طبری و کسانی که در اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم می زیستند ختم شد، و تفاسیرآنها را وسیع ترین شکل تفسیر تجزیه ای می توان در نظر گرفت .
از آنجا که فهم مدلول الهی هدف روش تجزیه ای بوده و فهم این مدلول در ابتدا برای تعداد بسیاری از مردم آسان بود و سپس به مرور زمان وگسترش فاصله ها و دگرگونی اوضاع به لحاظ معنی سخت وپیچیده گردید.
به این دلیل بود که تفسیر تجزیه ای به تبع ابهاماتی که بر قرآن عارض شد، توسعه پیدا کرد، و از شکی که در مفهوم (کلام ) خدا شروع شد و به شکل دائرة المعارف های تفسیری درآمد. تا آن جا که مفسر از آیه اول سوره فاتحه تا سوره ناس را آیه به آیه تفسیر می کند. زیرا بسیاری از آیات در مرور زمان به لحاظ معنا و مدلول محتاج به بیان و تجزیه و تاکید و ... شد که همان تفسیر تجزیه ای است .طبعاً منظور از تجزیه ای بودن ، قطع نظر مفسر از سایر آیات و کمک نگرفتن از آنها در فهم آیه مورد بحث نیست ، بلکه مفسر از آیات مرتبط در زمینه مربوط استفاده می کند، همان گونه که از احادیث و روایات .

اما این استفاده برای کشفِ مدلولِ لفظی آیه مورد نظر انجام می گیرد، پس هدف در هر مرحله از این نوع تفسیر، فهمِ مدلول آیه است ، که مفسر با تمام ابزار به این امر دست می زند. یعنی هدف ، هدفی تجزیه ای است زیرا دائماً در حد رابطه این جزء با آن جزء از نص قرآن باقی می ماند و غالباً از این حد تجاوز نمی کند.
در هر صورت نتیجة تفسیر تجزیه ای کل قرآن کریم مجموعه ای از مدلولات قرآنی است ، که باز هم با نظر تجزیه ای به قرآن صورت می گیرد است ، اما در شکل پراکنده و به لحاظ عدد کثیر، بدون آن که وجه ارتباط این مدلولات کشف گردد و بدون آن که ترکیب اجزاء این نتایج فکری کشف شود.
بدون آن که در پایان این سیر، نظریه قرآنی مشخصی برای هر یک از موضوعات حیات به دست آید. پس در آن جا معلوماتی به لحاظ تعداد متکثر
وجود دارد، اما عمده ارتباطی که بین این معلومات هست رابطه و تعلقاتی است که این معلومات را تبدیل به نظریه های ترکیبی و ساختهای فکری می کند که می توان بر اساس آنها به نظر قرآن درباره مسائل و مواضع مختلف رسید. اما این هدف اصلی در روش تفسیر تجزیه ای نیست ، گر چه در بعضی مواقع حاصل می شود.
حالت پراکندگی روش تجزیه ای به ظهور تناقص های مذهبی بسیاری در اندیشه اسلامی منجر گردید، چرا که کافی بود، یکی از مفسرین آیه ای را در توجیه مذهب خویش پیدا می کرد ،تا داد آن را سر داده و هواداران و افرادی را دور خود جمع کند. مانند بسیاری از مسائل کلامی همچون مسئلة جبر و تفویض و اختیار. اگر مفسر تجزیه ای قدمی دیگر برمی داشت و فقط به جمع آوری عددی معلومات اکتفا نمی کرد، چه بسا امکان داشت از بسیاری تناقضات جلوگیری شود، همان گونه که در روش دوم دیده می شود.

این روش ، روش توحیدی یا موضوعی در تفسیر نامیده می شود.این روش به تفسیر آیه به آیه قرآن نمی پردازد، بلکه سعی در جستجو و تبیین موضوعی از موضوعات اعتقادی ، اجتماعی و یا وجودی حیات دارد ،مانند عقیدة توحید در قرآن یا بحث نبوت در قرآن یا مکتب اقتصادی قرآن یا سنن تاریخی قرآن یا آسمان ها و زمین در قرآن و امثال آن . هدف تفسیر توحیدی (موضوعی ) مشخص کردن دیدگاه نظریِ قرآن کریم و نهایتاً منظر اسلام درباره موضوعی از موضوعات حیات و وجود است .
لازم به توضیح است در عالم واقع و عمل و بررسی تاریخی فرآیند تفسیر، فصل این دو روش فصل حدی (منطقی )نیست ، زیرا طبعاً تفسیر موضوعی نیازمند تعریف و مشخص کردن مدلولات تجزیه ای خود است از آیاتی که قصد تعامل با آنها در چارچوب موضوعی که پایه گذاری می کند.همان گونه که تفسیر تجزیه ای به حقیقت قرآنی دیگر از حقایق حیات می رسد، اما این دو روش علی رغم آنچه گفته شد هم چنان دو روش مغایر در شکل ، اهداف و نتایج فکری باقی می مانند.آنچه به شیوع روش تجزیه ای تفسیر و استیلای آن بر ساحت تفسیر کمک کرد، گرایش روایی و حدیثی تفسیر بود. از آن جا که در هر صورت تفسیر در حقیقت و در آغاز نمی توانست چیزی غیر از شعبه و جزئی از حدیث باشد.
و تقریباً حدیث به علاوه بعضی اطلاعات لغوی و ادبی و تاریخی که به آنها ارجاع می شود تنها دستمایه اصلی تفسیر در زمان های طولانی بوده است .به این دلیل است که نمی توان تفسیر را در حد مأثور از روایات صحابه و تابعین و رسول و ائمه متوقف کرد، روایاتی که غالباً برانگیختة استفهامات عقلی از سوی مردم و یا از سوی پرسشگران است .در این صورت نمی تواند قدم به جلو بردارد و سعی در ترکیب مدلولات قرآن و مقایسه بین آنها و استخراج نظریه ایی در پی این مدلولات لفظی داشته باشد.
تفسیر تجزیه ای در اصل خود تفسیری لفظی بوده است ، تفسیر مفردات و تغییرات مفردات و شرح بعضی از مصطلحات جدید و تطبیق بعضی از مفاهیم با اسباب نزول و برای رسیدن به نظرات اساسی که قرآن در پی آیات پراکنده خود و در ورای مدلولات لغوی و لفظی سعی در القای آنها داشته است ، چنین فرآیندی نمی تواند نقش اجتهادی خلاق و مبدعی ایفا کند.می توان این دو روش مختلف تفسیری را با مثالی از تجربة فقهی به ذهن تقریب کرد.
یکی از معانی فقه ، تفسیر احادیث وارده از نبی اکرم و ائمه (ع ) است و این چنین است که کتب فقهی احادیث را حدیث به حدیث شرح کرده اند.
حدیث را ذکر کرده ، شرح آن را آورده و از دلالت ، سند و متن حدیث سخن گفته اند و آن بنابر اختلاف روش شارحان بوده است همان طور که در شارحان کتب اربعه و شراح وسائل دیده می شود.
اما تعداد زیادی از کتب فقهی در این زمینه به این روش عمل نکرده اند، بلکه درباره مسائل بر اساس وقایع حیات بحث کرده اند و درباره هر موضوع ، احادیث مربوط به آن را آورده و به اندازه آن مسئله را روشن کرده اند تا به تبیین موضع اسلام در آن مسئله بینجامد و این همان روش موضوعی در بستر فقهی است .همان طور که روش قبلی ، همان روش تجزیه ای در تفسیر احادیث است .
کتاب جواهر شرح کامل و شاملی از روایات کتب اربعه است اما نه شرحی که به تک تک روایات کتب اربعه بپردازد، بلکه به روایات بر اساس نیازهای زندگی می پردازد. کتاب بیع ، کتاب جعاله ، کتاب احیاء موات ، کتاب نکاح . سپس ذیل هر یک از این عناوین روایاتی که به آن موضوع مرتبط است آورده ، آنها را شرح کرده و به مقایسه آنها می پردازد، تا به نظریه ای برسد، زیرا کافی نیست که معنای یک روایت را به تنهایی و به شکل منفرد بداند و معنی یک روایت به شکل منفرد به حکم شرعی خاص منجر نمی شود و تنها از طریق مطالعه مجموعه ای از روایات که دربردارنده توضیح حکم واحد یا بابی واحد از ابواب حیات هستند می توان به حکم شرعی رسید سپس از طریق این بررسی جامع ، نظریه واحدی را استخراج کرد که حاصل بررسی مجموعه ای از روایات است ، نه تک تک روایات .این همان روش موضوعی شرح احادیث است .
در مقایسه بررسی های قرآنی و مطالعات فقهی مواضع اختلاف دو روش در دو زمینه قابل مشاهده است . از طرفی روش موضوعی و توحیدی در زمینه فقهی رواج پیدا کرده و قدم هایی که فقه و اندیشه فقهی در راستای رشد و تحول خود برداشته ، تا آنجا است که این روش در بحث های فقهی برتری یافته است .
از طرف دیگر عکس این در زمینة قرآنی به چشم می خورد، زیرا روش تجزیه ای تقریباً سیزده قرن استیلای خود را بر تفسیر حفظ کرد، به نحوی که هر مفسر همچون مفسران قبل از خود، تفسیر آیه به آیه قرآن را آغاز می کرد.روش موضوعی بر ساحتِ فقهی استیلا یافته ، همان طور که روش تجزیه ای بر ساحت قرآنی استیلا دارد.
اما آنچه در ساحت قرآنی ظهور یافته و به تفسیر موضوعی معروف گردیده
احیاناً از نوع مطالعات بعضی از مفسرین حول یک موضوع معین در قرآن است ، مانند اسباب نزول یا قرائات یا ناسخ و منسوخ یا مجازهای قرآنی که تفسیر موضوعی نیست . زیرا این مطالعات در حقیقت گردآوری تعدادی از قضایای تفسیر تجزیه ای است که بین آنها تشابهی وجود دارد. به عبارت دیگر هر فرآیند گردآوری یا جداسازی مطالعه موضوعی نیست و مطالعه موضوعی فقط مطالعه ای است که یکی از موضوعات اعتقادی یا وجودی حیات را مطرح می کند و به مطالعه و ارزشگذاری آن از زوایة قرآنی برای رسیدن به نظریه ای قرآنی در آن خصوص می پردازد.
به نظر می رسد، روش توحیدی و موضوعی در فقه با رواج خود در حد زیادی به تحولِ اندیشه فقهی و پربار ساختن مطالعات علمی فقهی کمک کرد، همان گونه که گسترش روش تجزیه ای به بازدارندگی رشد تکمیلی فکر اسلامی قرآنی و تکراری شدن قالب آن کمک کرده است .تا آن جا که می توان گفت قرن ها از تفاسیر طبری ، رازی و شیخ طوسی گذشت و مکاتب جدیدی برای اندیشه اسلامی به وجود نیامد، علی رغم تغییرات گوناگونی که در عرصه های مختلف حیات ایجاد شد، تفسیر ثابت ماند و طی آن قرون به جز اندکی ، تغییری در آن ایجاد نشد. که توضیح آن در خلال مقایسه روش تجزیه ای و توحیدی خواهد آمد و حقیقتی که در پس این موضوع هست بیان خواهد شد.
چرا روش تجزیه ای مانع رشد شد؟ و چرا روش موضوعی و گرایش توحیدی
عامل رشد و ابداع و گسترش حوزه حرکت اجتهاد شد؟ برای پاسخ به این پرسش ها لازم است برداشت های روشن تر و مرزبندی دقیق تری از این دو گرایش تجزیه ای و توحیدی صورت گیرد. و این بعد از توضیح جنبه های اختلاف بین این دو روش روشن تر می شود، برخی از وجوه اختلاف بین این دو روش بدین قرار است :

نقش مفسر تجزیه ای در تفسیر غالباً انفعالی است ، او به بررسی نص قرآنی مشخص ، مثلاً آیه یا بخشی از قرآن ، بدون هر گونه پیش فرض می پردازد و می کوشد مدلول قرآنی را در پرتو نیازی که لفظ برمی آورد و به کمک قرائن متصله و منفصله آن مشخص کند.
فرآیند تفسیر در شکل کلی خود، تفسیر نص معینی است . در این فرآیند نقش نص نقش گوینده و نقش مفسر شنونده ای است که در پی فهم است و این همان چیزی است که به آن نقش انفعالی می توان گفت .
کار مفسر در این جا شنوندگی است ، اما با ذهن گزارشگر و فکر صاف و بی آلایش و با روحی مسلط به آداب لغت و قالب های آن ،با این رویکرد مفسر، با چنین ذهن و فکر و روحی ، در برابر قرآن می نشیند تا شنونده باشد. و این همان نقش انفعالی است و اما قرآن در این بین دارای نقش افعالی است و در این جا قرآن به اندازه فهم مفسر، مدلول لفظ را در اختیارِ مفسر می گذارد، تا در تفسیر خود ثبت کند.
برعکس آن ، مفسر روش توحیدی و موضوعی کار خود را از نص قرآن آغازنمی کند، بلکه نظر خود را بر روی موضوعی از موضوعات اعتقادی ، اجتماعی یا وجودی حیات متمرکز می کند و تمام مشاکل به جای مانده از تجارب و راه حل های اندیشه بشری و پرسش های به جا مانده از تجربه تاریخی آن را بررسی می کند، سپس به نص قرآن روی می آورد. نه برای آن که خود را در مقابل نص چون شنونده و یا نویسنده ای صرف قرار دهد، بلکه برای آن که در مقابل
نص موضوعی برآید ،بسیاری از افکار و مواضع بشری را مطرح کرده و سؤال و جوابی را با نص قرآن آغاز کند. مفسر پرسش می کند و قرآن پاسخ می دهد، مفسر در پرتو نتایجی که توانست از تجارب ناقص بشری و روش خطا و آزمون متفکران زمینی ، جمع آوری کند حتماً به برآیندی مرتبط با موضوع خواهد رسید. سپس از این نتیجه ، جدا شده و در محضر قرآن می نشیند، اما نه نشستن خاموش تا فقط شنونده باشد بلکه نشستی پرسشگرانه و از روی تعقل و تدبر. پس گفتگویش را در آن موضوع با قرآن آغاز می کند و هدف او از این کار، کشف نظر قرآن در آن موضوع است و می تواند نظریه قرآنی را از خلال مقایسه نص با برآیند افکار و روش های تجربه شده بشری ،دریافت کند.از این جا است که نتایج تفسیر موضوعی ، ارتباط دائمی با جریان تجربه بشری پیدا می کند، زیرا نگرش ها و گرایش های قرآنی برای تبیین نظر اسلام در خصوص موضوعی از موضوعات حیات را نشات می دهد و از همین جا است که فرایند تفسیر، فرایند گفتگو با قرآن و پاسخ یابی از آن است .و تنها پاسخ یابی منفعل نیست ، بلکه پاسخ یابی فعال و به کارگیری هدفمند نص قرآنی ، در راه کشف حقیقتی از حقایق حیات بزرگ به شماره می رود.
امیر مومنان در مقام صحبت از قرآن می فرماید:
«آن قرآن است ،پس از او استنطاق کنید و هرگز به نطق در نیاید .اما من از آن به شما خبر خواهم داد. به راستی که در آن ،علم آنچه پیش خواهد آمد ، شرح گذشته ، درمان دردتان و رابطه میان شما آمده است .»
تعبیر به استنطاق که در کلام فرزند قرآن آمد، از تعبیر به فرآیند تفسیر موضوعی به این وصف که گفتگو با قرآن و طرح مشکلات موضوعی بر آن به قصد رسیدن به پاسخی قرآنی برای آن ، بسیار زیباتر است .
لذا اولین جنبه اختلاف بین روش موضوعی و تجزیه ای آن است که در روش تجزیه ای نقش مفسر، نقشی منفعلانه است . او می شنود و ثبت می کند ، در حالی که معنای تفسیر موضوعی چنین نیست و حقیقت آن این نیست .
وظیفه تفسیر موضوعی در هر مرحله و در هر زمان آن است که تمامی مواریث بشری و افکار عصر خود و مقولاتی را که در تجربه بشری خویش کسب کرده ، با خود همراه داشته باشد ، سپس آن را فراروی قرآن (کتابی که باطل از پس و پیش بدو راه ندارد) قرار داده ،تا قرآن بر ماحصل آن قضاوت کند، قضاوتی قابل فهم و درک مفسر از خلال مجموعه آیات قرآن .
پس در این جا قرآن ، با واقعیت پیوند می خورد، با حیات پیوند می خورد. زیرا تفسیر از عالم واقع آغاز و به قرآن منتهی می گردد، نه این که از قرآن آغاز و به قرآن منتهی شود و فر آیند تفسیر جدای از واقعیت میراث تجربه بشری باشد.بلکه این فرآیند از واقعیت آغاز ،و به قرآن ختم می شود - منبع ارزشمندی است که در پرتو آن گرایش های ربانی نسبت به آن واقعیت مشخص می گردد-.
و از این رو ست که جایگاه رفیع قرآن حفظ می گردد و منشاالهامات بدیع باقی می ماند .زیرا در این جا مسئله تفسیرِ لفظ نیست . تفسیر لفظی کشش محدودی دارد و توانایی های آن نامحدود نیست در حالی که روایات بر پایان ناپذیر بودن قرآن دلالت دارد و قرآن بر بی پایانی کلمات الهی صراحت دارد. در حالی که تفسیر لغوی پایان پذیر است ، و توانایی های محدودی دارد.مدلول های تازه ای برای الفاظ وجود ندارد و اگر تازگی در مدلولات لغوی یافت شود، معنایی برای حمل آن در قرآن وجود ندارد.و اگر زبان جدیدی بعد از قرآن پیدا شود مؤید آن نیست که آن لغت جدید و یا مصطلحات جدید یا الفاظی که مدلول هایش بعد از قرآن وضع شده است ، به قرآن ارجاع شود.
بخشش بی پایان و معانی بی انتهای قرآن که خود تصریح کرده و احادیث اهل بیت نیز بر آن دلالت دارد - همین حالت پایان ناپذیری در روش تفسیر موضوعی نهفته است ،زیرا در این روش از قرآن سؤال می شود و در قرآن علم گذشته و آینده هست ، قرآن دوای درد است ، در قرآن نظم درونی ما نهفته است ، در قرآن امکان تشفی تجربة زمینی به انظار آسمانی وجود دارد.
از این جا است که تفسیر موضوعی می تواند تحول پیدا کند، می تواند پربار گردد. زیرا تجربة بشری آن را پربار می کند و مطالعه و تأمل قرآنی در پرتو تجربة بشری به فهم صحیح اسلامی قرآن کمک می کند.

تفسیر موضوعی یک گام از تفسیر تجزیه ای فراتر می رود، زیرا تفسیر تجزیه ای تنهابه آشکار کردن مدلولات تفصیلی آیات قرآن کریم بسنده می کند، در حالی که تفسیر موضوعی پا را فراتر گذاشته ، دامنة وسیع تری رادربرمی گیرد. می کوشد وجوه ارتباط میان مدلولات تفصیلی رابه دست آورد، در تلاش است تا به ساختار نظری قرآن برسد که در چارچوب آن هر یک از آن مدلولات تفصیلی جایگاه خود را پیدا کند و این همان چیزی است که به زبان امروز نظریه گفته می شود. نظریه قرآنی در مورد نبوت ، نظریه قرآنی در مکاتب اعتقادی ، نظریه قرآن در سنن تاریخ و هم چنین نظریه قرآن در مورد آسمان ها و زمین و ...
این تفسیر به قصد رسیدن به ترکیب نظری که لازم است دربردارنده نظر قرآن درباره موضوعی از موضوعات اقتصادی ، اجتماعی و یا وجودی حیات باشد - گامی را جلوتر می گذارد. این دو تفاوت اصلی بین تفسیر موضوعی و تجزیه ای است .قبلاً گفته شد که بحث فقهی ، گرایش موضوعی پیدا کرد در حالی که تفسیر در اغلب موارد گرایشی موضوعی ندارد بلکه به سوی گرایش تجزیه ای پیش رفته است .

این روش در پرتو امر اول ،از موضوعی از موضوعات در عالم واقع ، از شیئی خارجی آغاز می کند و به قرآن باز می گردد و به آن تفسیر موضوعی گفته می شود.توحیدی بودن آن به اعتبار تلفیقی است که بین تجربة بشری و قرآن ایجاد می کند، نه به اعتبار این که تجربه بشری را بر قرآن حمل می کند نه به این معنی که قرآن را برابر تجربة بشر فرو می نشاند. بلکه به این معنی که در ساختار بحث بین آن تلفیقی ایجاد می کند ،تا از این ساختار یگانه نتیجه ای را استخراج کند.
تا مفهوم قرآنی که بتوان بر اساس آن موضع اسلام در باره این تجربه و یا مقولة فکری استخراج کند.پس این تفسیر موضوعی و توحیدی است . بر اساس امر دوم موضوعی بودن تفسیر به این اعتبار است که مجموعه ای از آیات که در موضوع واحدی اشتراک دارند را انتخاب می کند.و توحیدی بودن به این اعتبار است ،که بین مدلولاتِ تفصیلی این آیات ، ساختار نظری واحدی ایجادمی کند، با این همه ،بر اساس آنچه که گفته شد، اصطلاح موضوعی و اصطلاح توحیدی با هر دوی اختلافی که ذکر شد، انسجام پیدا می کنند.
متن حاضر ، برگردان ترکیبی از دو سخنرانی استاد محمدباقر است که در کتاب های المدرسه القرآنیه ، علامه محمدباقر الصدر، بیروت : دارالتعارف للمطبوعات ، 1401 هـ. ق . ص -24؛ ص -28 آمده و توسط سعید عباسی نیا به فارسی برگردانده شده است .