اعلى/سوره: نام هشتاد و هفتمين سوره قرآن كريم
اين سوره مكى و هفتمين يا هشتمين سوره در ترتيب نزول است و پس از سوره تكوير و پيش از سوره ليل نازل شده است.[1] در ترتيب مصحف، هشتاد و هفتمين سوره و ميان دو سوره طارق و غاشيه قرار گرفته و داراى 19 آيه و 78 كلمه است.[2] نام اين سوره از واژه «الاَعلى» به معناى «برتر»، از نخستين آيه آن: «سَبِّحِ اسمَ رَبِّكَ الاَعلى» گرفته شده است.[3]در برخى روايات آيات 14 ـ 15 اين سوره: «قَد اَفلَحَ مَن تَزَكّى * وذَكَرَ اسمَ رَبِّهِ فَصَلّى» به زكات فطره و نماز عيد تفسير شده[4]، در حالى‌كه تشريع اين دو پيرو تشريع روزه در مدينه بوده است، از همين‌رو برخى، احتمال داده‌اند بخشهاى پايانى سوره در مدينه نازل شده باشد.[5] بنا به نقلى ضحاك، مفسر تابعى، اين سوره را مدنى دانسته است[6]؛ اما برخى مفسران با اشاره به محتوا، نظم و اسلوب اين آيات، نزول يكباره آن را در مكه و در اوايل بعثت ترجيح داده‌اند و اشاره به زكات فطره و نماز عيد را به معناى ترغيب به اين كارها و نزول را سابق بر حكم دانسته‌اند؛ نه به معناى تشريع.[7]
برخى در بيان ارتباط سوره اعلى با دو سوره قبل و بعد آن گفته‌اند: سوره طارق و اعلى هر دو به بيان آفرينش گياه و انسان پرداخته است، چنان‌كه سوره اعلى به مؤمن، كافر، جهنم و بهشت اشاره مى‌كند و سوره غاشيه به شرح آنها پرداخته است.[8] سوره اعلى از سور «مسبّحات»، يعنى از 7 سوره‌اى است كه با تسبيح الهى آغاز شده است.[9]
فضاى نزول:
اين سوره در آغازين روزهاى دعوت علنى پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نازل شده است؛ يعنى زمانى كه هنوز قريش به صورت جدى و گسترده به رويارويى با پيامبر(صلى الله عليه وآله)نپرداخته بودند، از همين‌رو سوره بدون اشاره به پندار و رفتار مشركان و مكذبان، دورنماى كلى از دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله) و اهداف آن را نشان مى‌دهد.[10] با توجه به فضاى نزول مى‌توان گفت كه غرض اين سوره آماده ساختن پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)براى رسالت جهانى اوست.[11]محتواى سوره:
سوره اعلى در آغاز، خطاب به پيامبر(صلى الله عليه وآله) او را به تسبيح شايسته نام پروردگار بلند مرتبه، فرمان مى‌دهد؛ پروردگارى كه پس از آفرينش موجودات با هدايت تكوينى آنان را در مسير كمال قرار داده است. سپس با بيان نمونه‌اى به رويانيدن گياهان از دل زمين براى چراى حيوانات و خشك و سياه شدن آن ادامه مى‌يابد، آنگاه بار ديگر خطاب به پيامبر(صلى الله عليه وآله)مى‌فرمايد: ما قرآن را بر تو نازل مى‌كنيم و آن را به تو مى‌آموزيم، به‌گونه‌اى كه (با قدرت و مشيت الهى) هرگز فراموش نخواهى كرد و ما تو را با روشى آسان براى تبليغ اين رسالت جهانى آماده مى‌كنيم. تو مردم را به اسلام فراخوان و اگر تذكر، سودمند باشد به آنان تذكر ده. در بخش سوم، مردم را در برابر دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله)به دو دسته تقسيم مى‌كند: گروهى كه به موجب ترس از خدا متذكر شده، به سوى پيامبر(صلى الله عليه وآله)مى‌آيند و دسته شقى و بدفرجام كه از وى دورى مى‌گزينند و كيفر چنين گروهى آتش بزرگى است كه در آن وارد مى‌شوند و مرگ و زندگى در آن راه ندارد، آنگاه تأكيد مىورزد كه اهل تزكيه كه بر ياد خدا و گزاردن نماز اصرار دارند رستگار مى‌شوند. در پايان به رويكرد آدميان و محور اصلى دعوت پيامبران اشاره مى‌كند كه شما (مردم) دنيا را بر آخرت ترجيح مى‌دهيد، در حالى‌كه آخرت بهتر و پايدارتر است. اين آموزه‌ها در همه كتب آسمانى پيشين، از جمله كتابهاى ابراهيم و موسى(عليهما السلام)آمده است.فضايل سوره:
براساس روايات، پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)هنگام تلاوت «سَبِّحِ اسمَ رَبِّكَ الأعلى» بدون فاصله ذكر «سبحان ربى الأعلى» را نيز مى‌گفت. اهل بيت(عليهم السلام) و صحابه نيز به پيروى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) چنين مى‌كردند. بر پايه برخى روايات پس از نزول «سَبِّحِ اسمَ رَبِّكَ الاَعلى» رسول خدا(صلى الله عليه وآله)به ذكر «سبحان ربّى الأعلى» در سجود امر كرده است.[12] بر پايه روايتى از اميرمؤمنان على(عليه السلام)اين سوره مورد علاقه پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)بود[13]، از همين‌رو قرائت آن را در نماز به اصحابش سفارش مى‌فرمود[14] و خود در نماز عيد و روز جمعه، اعلى و غاشيه را مى‌خواند[15]، چنان‌كه در ساير نمازهاى واجب نيز اين سوره را تلاوت مى‌كرد. از على(عليه السلام)نقل است كه 20 شب به پيامبر(صلى الله عليه وآله) اقتدا كردم و او در نماز جز سوره اعلى قرائت نكرد و فرمود: اگر مردم مى‌دانستند در اين سوره چيست در هر روز 20 بار آن را مى‌خواندند.[16]راز علاقه ويژه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به اين سوره چنين تبيين شده كه خداوند در اين سوره به پيامبر(صلى الله عليه وآله)بشارت داده كه قرآن را به‌گونه‌اى كه فراموش نكند در قلب او جاى مى‌دهد و تبليغ و دعوت را كه بردوش او سنگينى مى‌كرد آسان مى‌كند.[17]
على(عليه السلام) نيز به خواندن اين سوره اهتمام داشت. بر پايه نقلى هنگام ورود آن حضرت به كوفه در 40 فريضه صبح اين سوره را قرائت كرد. امام صادق(عليه السلام)شيعيان را به خواندن سوره‌هاى جمعه و اعلى در نمازهاى شب جمعه سفارش كرده و فرمود: هر كس سوره اعلى را در نماز واجب يا مستحب بخواند در قيامت به او گفته مى‌شود: از هر در مى‌خواهى به بهشت درآى. بر پايه روايتى از پيامبر، هركس اين سوره را قرائت كند خداوند به شمار هر حرفى كه بر ابراهيم، موسى و محمد(صلى الله عليه وآله)نازل كرده بدو پاداش مى‌دهد.[18]
منابع
الاتقان فى علوم القرآن؛ اسرار ترتيب القرآن؛ البرهان فى تفسير القرآن؛ البرهان فى علوم القرآن؛ بصائر ذوى التمييز فى لطائف الكتاب العزيز؛ التفسير الحديث؛ تفسير القرآن العظيم، ابن كثير؛ تفسير من وحى القرآن؛ الجامع لاحكام القرآن، قرطبى؛ الدرالمنثور فى التفسير بالمأثور؛ سنن ابن ماجه؛ فقه القرآن، راوندى؛ فى ظلال القرآن؛ كشف‌الاسرار و عدة الابرار؛ كنزالعرفان فى فقه القرآن؛ مجمع‌البيان فى تفسير القرآن؛ مسند احمد بن حنبل؛ الميزان فى تفسير القرآن.على خراسانى
[1]. مجمع‌البيان، ج10، ص612 ؛ الاتقان، ج1، ص 18؛ البرهان فى علوم القرآن، ج 1، ص 280.
[2]. بصائر ذوى التمييز، ج 1، ص 514 .
[3]. بصائر ذوى التمييز، ج 1، ص 514 .
[4]. فقه‌القرآن، ج1، ص252؛ كنزالعرفان، ج1، ص248.
[5]. الميزان، ج2، ص264؛ مجمع‌البيان، ج10، ص722.
[6]. مجمع البيان، ج 10، ص 717؛ كشف‌الاسرار، ج 10، ص 462.
[7]. التفسيرالحديث، ج1، ص517ـ518 ؛ كشف‌الاسرار، ج 10، ص 462؛ تفسير قرطبى، ج 20، ص 17.
[8]. اسرار ترتيب القرآن، ص 157.
[9]. معجم علوم القرآن، ص 268.
[10]. التفسير الحديث، ج 1، ص 511 ـ 512 .
[11]. من وحى القرآن، ج 24، ص 193 ـ 194.
[12]. مسند احمد، ج 5 ، ص 155؛ سنن‌ابن ماجه، ج 1، ص 287.
[13]. مجمع البيان، ج 10، ص 717، الدرالمنثور، ج 8 ، ص 480.
[14]. تفسير ابن كثير، ج 4، ص 533 .
[15]. الدر المنثور، ج 8 ، ص 480.
[16]. مجمع البيان، ج 10، ص 717.
[17]. فى ظلال القرآن، ج 6 ، ص 3882.
[18]. البرهان، ج 5 ، ص 633 .