اِنَّ هذا القُرآن يَهدي لِلَّتي هِيَ اَقوَم1
همانا اين قرآن خلق را به استوارترين راهها هدايت مي كند .
در قرآن كريم آيات بسياري در رابطه با خداشناسي از طريق علم وجود دارد خداوند مكرراً به اجزاي طبيعت اشاره مي كند و هر كدام را آيه و نشانه اي از وجود لايزال خود مي داند از بزرگترين جزء كائنات تا ريزترين ذره همه و همه را دلايل قابل توجهي مي داند براي كساني كه تعقل و تفكر در آيات الهي مي كنند :
...ان في ذلك لايات لقوم يتفكرون، ... يعقلون، ... يسمعون، ... وبا عباراتي امري و پرسشي انسان را مورد خطاب قرار مي دهد و از او مي خواهد كه در آفاق و انفس تعمق و تفكر كند و همواره كساني را كه نسبت به آيات و نشانه هاي او بي توجهند شماتت مي كند و مي فرمايد :
و كاَيّن من آيه في السموات و الارض يمرون عليها و هم عنها معرضون 2
چه بسيار نشانه و آيه كه در آسمانها و زمين وجود دارد ( انسانها ) از آن مي گذرند و ( بي توجه ) به آن پشت مي كنند .
در كلامي ديگر مي فرمايد : « اگر آب دريا براي نوشتن كلمات پروردگار مركب شود ، پيش از آنكه كلمات الهي به آخر برسد دريا خشك خواهد شد هر چند دريايي ديگر ضميمه آن شود .» 3
از طرفي دائماً سفارش به سير وسفر در زمين براي ديدن آثار وجود پروردگار مي كند : « آيا در روي زمين سير نمي كنند تا دلهاشان بينش و هوش يابد يا گوششان ( به پند و اندرزها ) شنوا گردد ... » 4
و كساني را كه در خلقت زمين و آسمان و دگرگوني شب و روز تفكر مي كنند باصفت اولوالالباب مورد لطف قرار مي دهد .
اكنون با تأسي به قرآن كريم و با استفاده از همان روش در باب خداشناسي علمي ، آن قسمت از آيات را كه مربوط به علم اقليم شناسي است مورد بحث قرار مي دهيم :
آيات شريفه اي كه در اين مباحث مورد استفاده قرار مي گيرد در خصوص موارد زير عبارتند از :
باد : اعراف / 57 ، نحل / 63 ، فرقان / 48 ، روم / 46 ـ 48 ، فاطر / 9 و 27 ، نمل / 63 ، فصلت / 16
رعد و برق : رعد / 12 ، روم / 24 ، نور / 43 ( انتهاي آيه ) ، فصلت / 13 و 17 .
اشكال بارندگي ( باران ـ برف ـ تگرگ ) : نور/ 43 ، مومنون / 18 ، فرقان / 48 ، شوري / 28 ، زخرف / 11 ، زمر/ 21.
اهميت چرخه آب : فرقان / 49 ، اعراف / 57 ، سجده / 27 ، زمر / 21 ، مومنون / 18 .

علت اصلي جريانهاي عمومي اتمسفر را بايد در تفاوت عظيم ترازنامه انرژي مناطق قطبي و منطقه حاره جستجو كرد . به عبارت ديگر موتور اين جريان را تفاوت انرژي اين مناطق به چرخش در مي آورد . اگر زمين به دور خود نمي چرخيد ، در اين شرايط هواي صعودي از منطقه حاره به صورت بادهاي آزئوستروفيك Ageostrphic ( نيروي منحرف كننده حاصل از گردش زمين به دور محور خودش ) از سطوح فوقاني به جهت دو قطب حركت مي كردند و پس از نزول ، دوباره به استوا برمي گشتند ، در نتيجه يك سيستم ساده از اين نوع بادها به وجود مي آمد ولي به سبب گردش زمين به دور خود ، جهت باد تغيير كرده و تقريباً حالتي موازي با مدارها به وجود مي آيد كه سيستم گردش عمومي اتمسفر را پيچيده و گوناگون مي كند كه هر كدام شكلها و جهتها و ويژگيهاي خاص خود را دارا هستند ، مانند بادهاي موسمي ، بادهاي غربي ، بادهاي قطبي و ... .
اينجاست كه معجزه آيات حق آشكار شده و هر بيدار دلي را به تواضع و خضوع وا مي دارد زيرا كه مي فرمايد :
هو الذي ارسل الرياح بشرا بين يدي رحمه
اوست كه فرستاد بادهايي را كه بشارت دهنده رحمت پروردگارند .
در اين آيه اشاره به « رياح» شده كه جمع « ريح » است و دليلي است بر وجود بادهاي گوناگون و هم چنين اشاره مي كند به بادها زيرا كه مي فرمايند : « بشرا بين يدي رحمته »
اما نوعي ديگر از بادها كه مضر و تخريب كننده اند ؛ در قرآن با عبارت « ريح عاصف » و در كتب علمي با نام « توفان » با « توفنده » و در بعضي با عنوان « بادهاي وحشي » از آن ياد شده است . نحوه پيدايش اين پديده به اين صورت است كه اگر توده هواي مرطوب مجاور پهنه نسبتاً كوچكي از زمين گرم شود ، سبك شده و در مقابل هواي سرد اطراف رو به بالا مي رود . وقتي اختلاف دماي هواي گرم و سرد زياد شد ، علاوه بر اينكه اين حركت رو به بالا ، سريع مي شود ؛ به سبب هجوم هواي سرد اطراف ، هواي گرم نيز به شدت شروع به چرخيدن مي كند و در نتيجه توفان پيچنده پديد مي آيد . اين توفان معمولاً مخصوص آمريكاي شمالي و استراليا است و پيشگويي آن فوق العاده دشوار مي باشد . هوا در قسمت مركزي اين توفان به سرعت بالا مي رود و از مشخصات آن تشكيل ابر قيفي شكل است كه در توده اي از ابرهاي « كومولونيمبوس » تشكيل و به سوي زمين كشيده مي شود . اين قيف بالا و پايين مي رود و در جهات مختلف مي چرخد و هر جا به زمين برسد تقريباً همه چيز را ويران مي كند . قطر اين توفان از چند متر تا حدود 2 كيلومتر و سرعت چرخيدن آن 320 تا 480 كيلومتر در ساعت است و سرعت صعود آن در مركز ممكن است به 320 كيلومتر برسد . چون فشار هوا در مركز توفان پيچنده كم است از اين رو اگر به ساختماني برخورد كند فشار هواي درون ساختمان نسبت به خارج فزوني يافته و به انفجار ساختمانها منجر مي شود و اشياي سنگين را تا فاصله زياد پرتاب مي كند . خداوند در آياتي از قرآن كريم سرنوشت ملتهايي را بيان مي كند كه به دليل طغيان و كفرشان گرفتار اين طوفانها شده اند . سرانجام قوم نوح را چنين بيان مي فرمايد : « فاخذ هم الطوفان و هم ظالمون »5 به سبب ظلمشان گرفتار طوفان شدند .
همچنين يكي از بلاهايي كه بر بني اسرائيل نازل شد طوفان بود : « فارسلنا عليهم الطوفان ... » 6 و سوره يونس در قسمتي از آيه 22 حالت افرادي را بيان مي كند كه در دريا گرفتار طوفان شده اند:
... جائتها ريح عاصف و جاء هم الموج من كل مكان و ظنوا انهم واقع بهم
تندبادي به سراغ آنها آمد و امواج از همه طرف آنها را محاصره كرد به طوري كه گمان كردند به وسيله امواج احاطه شده اند .
فارسلنا عليهم ريحا صرصراً في ايام نحسات لنذيقهم عذاب الخزي في الحياه الدنيا ... 7
پس فرستاديم بر آنها تندبادي را در روزهايي شوم تا بچشانيم عذاب و خواري را در دنيا.
رسول گرامي اسلام ـ صلي الله عليه و آله ـ مي فرمايند : اللهم اجعله لنا رياحاً و لاتجعله ريحاً .

مشاهدات نشان مي دهد كه رعد و برق فقط زماني رخ مي دهد كه توده هاي عظيمي از آب مايع و يخ به سطوحي با ميزان دماي تا 20 درجه سانتي گراد برخورد مي كند از اين رو به عنوان يك قاعده كلي توفانها فقط در ارتباط با هواي گرم و مرطوب و غير پايدار به ظهور مي رسند . ساختار هر توفان كامل رعد و برق ، سلولهاي متراكم جابجايي هستند كه ممكن است قطر سلولي از آن از يك تا چند كيلومتر باشد .
اين توفانها در عرضها ، فصل و ساعات گرمتر دوره روزانه حاكمند . البته گرماي تنها براي توسعه رعد و برق كافي نيست بلكه ميزان قابل ملاحظه اي از رطوبت اتمسفري لازم است تا انرژي لازم كه به صورت گرماي نهان است را جهت نگهداري توفان تأمين كند . اين رطوبت بايد از 75 درصد متجاوز باشد . ميزان بارندگي در درون يك توفان رعد و برق مربوط به ترتيب سلولها و مراحل توسعه آنهاست و ميزان بارندگي در سطح زيرين مركز سلول توفاني بيشتر است و به طرف حواشي سلول ، ميزان آن كاهش مي يابد . گاهي شدت رعد و برق به حدي است كه به شدت ايجاد رعب و وحشت مي كند و عامل سيلهاي خانمان برانداز مي گردد . اينجاست كه خداوند مي فرمايد :
هو الذي يريكم البرق خوفا و طمعا و ينشي السحاب الثقال 8
اوست كه نشان مي دهد به شما برق را براي برانگيختن ترس و اميد ( در شما ) و اوست كه ايجاد مي كند ابرهاي باردار را .
در رابطه با باردار شدن ابرها توسط باد ، آياتي وجود دارد كه همگي بر اين مطلب تصريح دارند :
و ارسلنا الرياح لواقح فانزلنا من السماء ماء فاسقيناكموه ... 9
و بادهاي باروركننده را فرستاديم و سپس باران را از آسمان فرود آورديم تا به آن آب شما و نباتات و حيوانات شما را سيراب گردانيم .
... حتي اذا اقلت سحابا ثقالا سقناه ... 10
تا آنگاه كه كم كند بار ابرهاي سنگين را .
و اما توجيه علمي آن : هنگام تشكيل ذرات آب كه با هوا تماس دارند الكتريسته توليد مي شود . الكتريسيته يونهايي را كه در هوا وجود دارد جمع مي كند ( هوا در اثر اشعه خورشيد يونيزه مي شود ) هر قدر ذرات ريزتر باشند پتانسيل الكتريكي ابر كمتر خواهد بود . عمل القاء نيز در توليد الكتريسته موثر است مثلا ابري كه در نزديكي زمين قرار دارد طبقه زيرين ابر كه مجاور زمين است داراي بار مثبت و طرف مقابل داراي با منفي خواهد بود . اين ابر مي تواند ابرهاي خنثاي مجاور خود را باردار كند . بنابراين هنگامي كه دو جسم باردار به هم نزديك مي شوند ؛ در فاصله معيني بين آنها تخليه الكتريكي صورت مي گيرد تخليه الكتريكي بين دو ابر را برق و صداي ناشي از اين برخورد رعد نام دارد . تخليه الكتريكي بين ابر و زمين صاعقه نام دارد . صاعقه صرف نظر از اثرات زيانباري كه دارد از حيث تقويت و باروري خاك ، پديده هاي مفيدي هستند . بدين ترتيب كه صاعقه ، اَزُت موجود در جو را به صورت اكسيد با خود به سوي زمين مي آورد و به صورت كود همراه باران به خاك مي رساند .
از اثرات زيانبار صاعقه ، سوزاندن مزارع ، ايجاد آتش سوزي و حتي در بعضي موارد برق گرفتگي انسانهاست .
قرآن كريم در اين باره مي فرمايد : « يكاد البرق يخطف ابصارهم » 11 و در انتهاي آيه 43 سوره نور مي فرمايد :
يكاد سنابرقه يذهب بالابصار
نزديك است روشني برق ، روشني چشمها را از بين ببرد .

باران آشناترين نوع نزولات آسماني است كه نتيجه مستقيم قطرات كوچك آب در ابرهاست كه در نتيجه به هم پيوستن ، رشد كرده و به اندازه اي مي رسند كه اثر شناوري هوا را خنثي مي كنند و بر زمين فرود مي آيند . قرآن كريم مي فرمايد :
الم تر ان الله يجزي سحابا ثم يؤلف بينه ثم يجعله ركاما فتري الودق يخرج من خلاله ... 12
آيا نديدي كه خداوند به حركت در آورد ابرها را سپس آنها را به هم پيوند داد سپس آنها را انبوه و متراكم نمود . سپس مي بيني كه قطرات باران از ميان ابر فروريزد .
قطع نظر از اندازه قطرات در ابر، اندازه آنها تا رسيدن به زمين به دو عامل بستگي دارد :
◄ ميزان تبخير آب در هر قطره در هنگام فرود به زمين
◄ اثر اصطكاكي هوا در قطره كه اگر هوا آرام باشد اصطكاك محدود است ، باران خفيف به سختي به سطح زمين مي رسد و گاهي قبل از رسيدن به زمين تبخير مي شود كه به آن غبار مي گويند .

يكي ديگر از اشكال بارندگي است كه به سبب تراكم بخار آب بر ذرات ريز غبار موجود در جو تشكيل مي گردد . بدين گونه كه بخار آب بي آنكه مايع شود مستقيماً منجمد مي گردد به جهت اينكه درجه حرارت زيرنقطه انجماد است .

تگرگ حاصل حركات قائم شديد قطرات باران است كه در توفان هاي رعد و برق مشاهده مي گردد . تگرگ از ابرهايي به نام « كومولونيمبوس » به وجود مي آيد . شكل ظاهري اين ابر به شكل برج عظيمي سر به آسمان كشيده تشكيل مي گردد . قاعده آن صاف و سطح فوقاني آن سنداني شكل است . نمو ارتفاعي در اين ابر فوق العاده است . به طوري كه ارتفاع قله آن تا حدود 6000 متر مي رسد . رنگ قسمت فوقاني متمايل به آبي و سطح زيرين آن تيره است . در موقع نزديك شدن اين ابرها فشار هوا افت ناگهاني پيدا مي كند و شدت باد در پايين ترين قسمت بسيار زياد است . ملاحظه مي شود اين ابرها از لحاظ ظاهري شباهت زيادي به كوه دارد به همين دليل يكي از دانشمندان روسي از اين ابرها با عبارت كوههاي ابري يا كوههاي برفي ياد كرده است . آيه شريفه ذيل مطلب فوق را كاملاً تأييد مي كند و مي فرمايد :
... و ينزل من السماء من جبال فيها من برد ... 13
... و از كوههاي آسمان تگرگ فرو بارد ... .

تگرگ مركب از دانه هايي است كه مانند پوست پياز از چند لايه يخ شفاف و كدر تشكيل يافته و منحصراً در توفانهاي تندري سفت پديد مي آيد . باد در ساختمان تگرگ نقش اساسي دارد . بدين گونه كه توده هاي هواي ابر آلود توسط گرد بادهايي به سرعت به طرف بالا برده شده و سپس پايين مي آيد و دگر بار به بالا رانده مي شود . قسمت پايين چين ابري ممكن است از دانه هاي باران و قسمت بالاي آن از بلورهاي برف تشكيل يافته باشد دانه هاي باران با حركت گردباد به طرف بالا كه ناحيه اي سردتر است رانده مي شوند و در آنجا منجمد مي گردند و قشري از دانه هاي برف روي آن مي نشيند سپس پايين مي آيد و آب بيشتري روي آنها يخ مي بندد و بار ديگر كه بالا روند پوسته تازه اي از برف روي آنها كشيده مي شود و اين عمل تا زماني ادامه پيدا مي كند كه سنگيني دانه به حدي رسد كه ديگر نتواند بالا رود و به طرف زمين سرازير شود . قطر آنها به 5 تا 8 سانتيمتر هم مي رسد و در موارد استثنايي قطر آنها تا حدود 40 سانتي متر نيز ديده شده است .

آب در طبيعت دائماً در حال گردش است و پيوسته بين اقيانوسها ، هوا كره و خشكيها مبادله مي شود . سير گردش آب در طبيعت را اصطلاحاً چرخه آب شناسي يا به طور ساده چرخه آب مي خوانند . اين چرخه آغاز و پاياني ندارد و در آن فرآيندهاي بسياري به طور پيوسته روي مي دهد .
انرژي خورشيد نيروي محركه چرخه آب را تشكيل مي دهد. آب اقيانوسها و خشكيها ، كه درمعرض تابشهاي خورشيدي قرار دارد ، به طور پيوسته تبخير مي شود . شدت تبخير از سطح اقيانوسها چنان است كه در هر 2650 سال يكبار تمام حجم آب اقيانوسها تبخير مي شود . بخار آب حاصل از تبخير آب اقيانوسها و خشكيها به هوا كره منتقل مي شود . بخارآب با بالارفتن در هوا كره و تغيير شرايط متراكم مي شود و به شكل باران و برف يا به طور كلي « بارش » به سطح زمين برمي گردد . هوا كره زمين همواره داراي مقداري بخار آب است . هوا كره در هر لحظه حدود 12900 ميليارد متر مكعب آب دارد . اگر همه آب موجود در اتمسفر به صورت باران به زمين بريزد پوششي به ضخامت حدود 25 ميلي متر دركل سطح كره زمين تشكيل مي دهد ( و ديگر منطقه خشكي نخواهيم داشت ) قرآن در اين زمينه مي فرمايد :
و انزلنا من السماء ماء بقدر 14
و ما نازل كرديم از آسمان آب را به اندازه اي معين
قسمت عمده بارش در سطح اقيانوسها و قسمت كمتري بر روي خشكيها ريزش مي كند . از آنجا كه مقدار بارش در سطح خشكيها بيش از مقدار تبخير و در سطح اقيانوسها كمتر از مقدار تبخير است بنابراين براي جبران اين عدم تعادل ، آب بايد دائماً از خشكي به اقيانوس انتقال يابد . بارشي كه به سطح خشكيها مي رسد به اشكال مختلف در مي‌آيد . بخشي از بارش قبل از رسيدن به سطح خاك توسط شاخه و برگ گياهان نگهداري مي شود كه بخش بزرگي از اين آب سرانجام تبخير مي گردد . قرآن كريم مي فرمايد :
و هو الذي انزل من السماء ماء فاخرجنا به نبات كل شئ فاخرجنا منه خضراً نخرج منه حباً متراكباً ... 15
اوست كه نازل كرد از آسمان باران را تا هر گياه را بدان برويانيم و سبزه ها و دانه هايي بر روي هم چيده شده پديد آوريم .
بخشي از بارش ، موقتاً فرورفتگي ها و چاله هاي سطح زمين را پر مي كند كه اين آبها نيز بعداً يا تبخير مي شوند يا به زمين فرو مي روند . بخش مهمي از بارش نيز به زمين نفوذ مي كند و موقتاً در لايه هاي سطحي خاك نگهداري مي شود . قسمتي از اين آبهاي نفوذي بر اثر حركت مويينه آب به طرف بالا و رسيدن به سطح زمين تبخير مي شوند يا بر اثر « تعرق» به اتمسفر بر مي گردند . تعرق فرآيندي است كه طي آن رطوبتي كه توسط ريشه گياهان جذب مي شود ، پس از عبور از آوندهاي گياه از روزنه هاي سطح برگها خارج مي شود و به صورت بخار آب وارد هوا مي گردد . به مجموعه تلفات آب در يك منطقه كه بر اثر تعرق از گياهان و تبخير از خاك صورت مي گيرد به طور كلي « تبخير و تعرق » مي گويند . قسمت ديگري از آبهاي نفوذي به اعماق بيشتر نفوذ مي كند و به ذخاير آب زيرزميني مي پييوندد . آبهاي زيرزميني نيز با حركت آهسته خود در زيرزمين ممكن است سرانجام به صورت چشمه در سطح زمين ظاهر شوند ؛ وارد رودخانه ها گردند يا مستقيماً به درياها بپيوندند . بخشي از آبهاي زيرزميني نيز به راههاي مختلف از زيرزمين استخراج مي شوند . اين آيات شريفه مؤيد همين مطلب است .
و انزلنا من السماء ماء بقدر فاسكناه في الارض و انا علي ذهاب به لقادرون 16
و نازل كرديم از آسمان باران را به اندازه اي معين و آن را در زمين ساكن كرديم و ما بر نابود ساختن آن نيز قادريم .
الم تر ان الم انزل من السماء ماء فسلكه ينابيع في الارض ... 17
آيا نديدي كه همانا خداوند نازل كرد از آسمان آب را سپس پديد آورد چشمه هايي در زمين ... .
اولم يرو انا نسوق الله الماء الي الارض الجرز فنخرج به زرعا تأكل منه انعامهم و انفسهم افلا يبصرون 18
آيا نديديد كه ما آب باران را به سوي زمينهاي خشك وبي آب وگياه مي بريم تاحاصلي برويانيم كه مردم و چهار پايان از آن بخورند . آيا پس ديده ، بصيرت نمي گشاييد ؟

1. قرآن كريم ، ترجمه مهدي الهي قمشه اي .
2. جعفر پور ، ابراهيم ؛ كتاب اقليم شناسي ، انتشارات دانشگاه تهران ، ص 127 ـ 133 .
3. بيسر ، آرتور ؛ زمين ، ترجمه : عباس جعفري ، انتشارات موسسه گيتاشناسي ، ص 49 ـ 52 و 46 و 54 .
4. صداقت ، محمود ؛ منابع و مسائل آب ايران .
5. شفيقي ، سيروس ـ مدني ، حسن ؛ زمين شناسي عمومي ، انتشارات دانشگاه پلي تكنيك تهران ، ص 119 .
استاد مشاور و راهنما : آقاي دكتر مصطفي طالشي ( رييس دانشگاه پيام نور فريمان رشته جغرافيا )