روزهاي ماه ذيحجه 1321 ق يكي پس از ديگري مي‏گذشت و دل‏هاي شيفتگان بيت اللّه‏ در هواي حرم با صفاي الهي لبيك عشق سر مي‏داد. ياد عرفات و نام مشعر، الهام‏بخش مناجات با پروردگار و راز و نياز با خالق هستي بود. ناگهان كعبه كرامت الهي چهره‏اي نوراني را در آغوش پدر و مادري مهربان نهاد. گويي بار ديگر زمزمِ لطفِ خداوندي رخ نشان داده بود. آري طفلي ديده به جهان گشود كه نور سيادت بر سيماي بلورينش آينده‏اي روشن را خبر مي‏داد. نام او را «محمدحسين» نهادند. خاندان محمدحسين، خانواده‏اي اصيل بوده كه همواره پرچم هدايت و رهبري انسان‏ها را در دست داشته و شهر تبريز از نام آنان لبريز بوده است.

دوران كودكي محمدحسين طباطبايي با طوفان حوادث و بلا همراه بود. بيش از پنج بهار از عمر عزيزش نگذشته بود كه مادر مهربان و با فضيلت خود را از دست داد. اندوه بي‏مادري او را رها نكرده بود كه گرد يتيمي بر وجودش سنگيني كرد و از ديدن روي پدر بزرگوارش محروم شد. او همراه با برادر كوچك‏تر خود تنها ماند امّا همواره دست لطف خداوندي سايه‏بان مرحمتي بر سر او بود. مدت زيادي از تحصيل او نمي‏گذشت كه علاوه بر قرآن مجيد، كتاب‏هاي گلستان، بوستان، اخلاق مصوّر، تاريخ معجم، نصاب الصبيان، ارشاد الحساب و ديگر كتاب‏هاي متداول در مدارس آن روز را فرا گرفت. صرف و نحو و معاني و بيان را نزد استاد خويش، مرحوم شيخ محمدعلي سرابي، آموخت و پس از آن با گامي بلند و همّتي فراتر، دروس عاليِ فقه، اصول، فلسفه و كلام را در زادگاه خود نزد استادان آن خطه فرا گرفت.

با سپري شدن دوران سخت كودكيِ سيدمحمدحسين طباطبايي، شكوفه‏هاي رشد و تكامل بر شاخسار وجود وي نمايان شد. وي از سال 1297 تا 1304 ش دانش‏هاي بسياري آموخت. در اين مدت، تمامي درس‏هاي مربوط به سطح را فرا گرفت و با عشق و علاقه فراوان كتاب‏هاي مربوط به ادبيات، فقه، اصول، كلام و معارف اسلامي را آموخت. او خود از آن روزگار چنين حكايت مي‏كند: «در اوايل تحصيل كه به نحو و صرف اشتغال داشتم علاقه زيادي به ادامه تحصيل نداشتم و از اين روي هرچه مي‏خواندم نمي‏فهميدم... پس از آن يك بار عنايت خدايي دامن‏گيرم شده، عوضم كرد. در خود يك نوع شيفتگي و بي‏تابي نسبت به تحصيل كمال حسّ نمودم، به طوري كه از همان روز تا پايان تحصيل كه تقريبا هيجده سال طول كشيد، هرگز نسبت به تعليم و تفكر، احساس خستگي و دل‏سردي نكردم و زشت و زيباي جهان را فراموش كردم... بسيار مي‏شد ـ به‏ويژه در بهار و تابستان ـ كه شب را تا طلوع آفتاب با مطالعه مي‏گذراندم...»1.

علامه طباطبايي به تحصيل دانش و كمال علاقه زياد داشت و همين عشق به تحصيل و تكامل وي را بر آن داشت كه از شهر خود به سوي حوزه علميه نجف اشرف هجرت كند تا از شراب عشق مولايش حضرت اميرالمؤمنين علي عليه‏السلام جامي بنوشد و طريق معرفت و راه رستگاري را بهتر و بيشتر بپيمايد. او با اوّلين نگاه به حرم با صفاي مولاي پرهيزگاران، علي عليه‏السلام ، مي‏فرمايد: «يا علي! من براي ادامه تحصيل به محضر شما شرفياب شده‏ام، ولي نمي‏دانم چه روشي پيش گيرم... از شما مي‏خواهم كه در آنچه صلاح است، مرا راهنمايي كنيد».2 چند روزي نمي‏گذرد كه لطف الهي شامل حال علامّه مي‏شود و شخصيت وارسته‏اي چون حاج ميرزا علي آقاي قاضي رحمه‏الله به سراغ وي آمده، مي‏گويد: «كسي كه به قصد تحصيل به نجف مي‏آيد، خوب است علا وه بر تحصيل، از فكر تهذيب خود غافل نماند».3 بدين ترتيب كيمياي وجود مرحوم قاضي، روح علامّه را دگرگون مي‏سازد و برنامه‏اي روشن و نوراني براي آينده او ترسيم مي‏كند.

مفسر گران‏قدر شيعه، علاّمه طباطبايي، مدت يازده سال در كنار مرقد مطهر بزرگ‏مرد حماسه و ايمان، حضرت علي عليه‏السلام ، كسب فيض كرد و از ذخاير گران‏سنگ آن حوزه بهره برد. علامّه بيشترين استفاده را از فرصت به دست آمده نمود و فقه، اصول، فلسفه، رياضيات و رجال را از محضر استادان بزرگ حوزه نجف فرا گرفت. استادان به نام و معماران علمي و معنوي علامّه طباطبايي در حوزه نجف عبارت بودند از: آيت اللّه‏ ناييني، سيدابوالحسن اصفهاني، سيد حسين بادكوبه‏اي، سيد ابوالقاسم خوانساري، آيت اللّه‏ حجّت، حاج ميرزا علي ايرواني و ميرزا علي اصغر مالكي. سرسلسله استادان علامّه مرحوم قاضي بود؛ شخصيتي كه «سيدمحمدحسين» را «علامّه» ساخت و جام وجود اين انسان پاك طينت و بلندانديش را جرعه‏هاي حيات ابدي و معنويت جاودانه بخشيد. خود علامّه درباره استادش مرحوم قاضي چنين مي‏گويد: «ما هرچه داريم... از مرحوم قاضي داريم؛ چه آنچه را كه در حال حياتش از او تعليم گرفتيم و از محضرش استفاده كرديم و چه طريقي كه خودمان داريم و از مرحوم قاضي گرفته‏ايم».4

علامّه طباطبايي رحمه‏الله پس از سال‏ها اندوختن معارف ديني در سال 1314 ش از حوزه علميه نجف به زادگاه خويش بازگشت. دوران تلخ‏كامي و دوري از مهد دانش از اين زمان شروع شد، امّا مدتي نگذشت كه لطف خفّي الهي چهره خود را از پس سراپرده حكمت خداوندي نشان داد.
كار تدريس و تحقيق شروع شد و اوّلين غنچه‏هاي الميزان بر شاخسار وجود علامّه روييد.

علامّه طباطبايي رحمه‏الله در عصر خود يكي از شخصيت‏هاي شهير و خوش‏نام به شمار مي‏رفت. هر روز كه سپري مي‏شد ابعاد علمي و چهره چشم‏گير وي بيشتر از گذشته نمايان مي‏شد. شعاع شخصيت اين استاد فرزانه به داخل كشور محدود نبود و انديشمندان بسياري را از خارج كشور به سوي خويش كشاند. اين عظمت بدان‏جا انجاميد كه دولت آمريكا از طريق شاه ايران از علامّه دعوت رسمي كرد تا در دانشگاه‏هاي آن كشور فلسفه شرق تدريس نمايد. روح بلند و بينش كم‏نظير علامّه دست رد به آن همه اصرار زد. او زندگي محقّرانه در قم و جلسات درس و حشر و نشر با طلاّب و تربيت شاگردان فاضل را بر تمامي ظواهر فريبنده ترجيح داد.

علامّه طباطبايي در مدت اقامت خود در حوزه علميه قم از فرصت‏هاي پيش‏آمده به طور كامل استفاده نمود. او نيازهاي جامعه را سنجيد و بر طبق آنها، برنامه‏اي منظم و كارآمد تنظيم كرد. تفسير و فلسفه درس‏هايي بود كه بر اساس احساس وظيفه شروع شد و تعجب بسياري را برانگيخت؛ چرا كه تدريس تفسير دانشي دور از تحقيق تلقي مي‏شد. امّا پشتكار و اخلاص علامّه كار را بدان‏جا رساند كه الميزان حاصل سال‏هاي تلاش و تدريس گرديد. درس فلسفه نيز در آن ايّام خوش‏نام نبود. از اين رو تلاش‏هاي بسياري براي تعطيل كردن اين درس به انجام مي‏رسيد، امّا رفتار مؤدبانه استاد و برخورد مهربانانه آيت اللّه‏ بروجردي ابرهاي تيره سوء تفاهم را كنار زد و تلاش‏هاي غير منطقي را بي‏اثر ساخت.5 تشكيل جلسات عمومي و خصوصي اين عالم فرهيخته و حضور شاگردان انديشمندي چون آيت‏اللّه‏ مطهري باعث به نقد كشيدن و بررسي فلسفه‏هاي غربي ـ مخصوصا ماترياليسم و يالكتيك ـ گرديد و آثار و بركات جاودانه‏اي در تدوين كتب فلسفي به همراه آورد.

رسيدگي به ضعيفان، دستگيري از مستمندان و تلاش در پي رفع گرفتاري نيازمندان از صفات بارز علامّه طباطبايي رحمه‏الله بود. او چون پدري دل‏سوز، به بسياري از يتيمان درمانده محبت مي‏كرد و آنان را از هداياي خويش بهره‏مند مي‏ساخت. قدرت معنوي، نفوذ كلام، پيوند با مردم و شجاعت علامّه در برابر ستم‏كيشان، از وي شخصيتي محبوب و پرآوازه ساخته بود.
علامّه طباطبايي رحمه‏الله در قلب همه جاي داشت به گونه‏اي كه علاقه و محبت دروني مردم به اين انديشمند سترگ و مفسر گران‏مايه در تمام حالات كاملاً هويدا بود.

علاّمه طباطبايي رحمه‏الله مرد عبادت و نجوا با آفريدگار هستي و اسوه‏اي اخلاقي بود. او از مرز مراعات واجبات و مستحبات پا فراتر نهاده و خود را مقيّد به ترك اولي كرده بود. همواره ذكر الهي بر لب داشت و هيچ وقت از توجه به حضرت حق غافل نمي‏شد. «اخلاق ايشان اخلاقي قرآني بود... هر آيه‏اي كه خداوند در قرآن نصب العين انسان كامل مي‏داند ما در حد انساني كه بتواند مبين و مفسر قرآن باشد در اين مرد بزرگ مي‏يافتيم. مجلس ايشان، مجلس ادب اسلامي و خلق الهي بود و ترك اولي در ايشان كم‏تر اتفاق مي‏افتاد. نام كسي را به بدي نمي‏برد. بدِ كسي را نمي‏خواست و سعي مي‏كرد خير و سعادت همگان را مسئلت كند.»6

دختر علامه طباطبايي رفتار پدر را در ميان خانواده اين‏گونه توصيف مي‏كند: اخلاق و رفتار ايشان در منزل «محمدي» بود. هرگز عصباني نمي‏شدند و هيچ وقت صداي بلند ايشان را در حرف زدن نشنيدم. در عين ملايمت، بسيار قاطع و استوار بودند و مقيّد به نماز اوّل وقت، بيداري شب‏هاي ماه رمضان، قرائت قرآن با صداي بلند و نظم در كارها بودند. دست رد به سينه كسي نمي‏زدند و اين به سبب عاطفه شديد و رقت قلب بسيار ايشان بود... بسيار كم حرف بودند. پرحرفي را موجب كمي حافظه مي‏دانستند. بسيار ساده صحبت مي‏كردند، به طوري كه گاهي آدم گمان مي‏كرد اين يك فردِ عادي و عامي است... مي‏گفتند شخصيت را بايد خدا بدهد و با چيزهاي دنيوي هرگز انسان شخصيت كسب نمي‏كند... آرام و صبور با مسايل برخورد مي‏كردند... رفتارشان با مادرم بسيار احترام‏آميز و دوستانه بود. هميشه طوري رفتار مي‏كردند كه گويي مشتاق ديدار مادرم هستند. ما هرگز بگومگو و اختلافي بين آن دو نديديم».7

از ديرزمان ارادت بسياري بين علامّه طباطبايي و حضرت امام خميني رحمه‏الله برقرار بوده است؛ چرا كه هر دو از هوا و هوس به دور بودند و نسبت به يكديگر احترام مي‏گذاشتند.8 «رابطه دوستانه آن دو بزرگوار از قديم برقرار و علامّه نسبت به حضرت امام احترام قائل بود. وي نسبت به اوضاع جامعه بسيار ناراضي و از شاه و رژيم او منزجر بود. يك‏بار به ايشان گفته شد كه شاه تصميم گرفته است دكتراي فلسفه به شما بدهند. ايشان خيلي ناراحت شدند و اعلام كردند به هيچ وجه تن به قبول چنين چيزي نخواهند داد... و در پايان، پس از اصرار زيادِ رئيس دانشكده الهيات آن زمان گفتند: «من از شاه هيچ ترسي ندارم و حاضر به قبول دكترا نيستم».9

توجه به جهان اسلام و بررسي وضعيت حال و آينده مسلمانان از نشانه‏هاي بارز مفسر و فيلسوف فرزانه، مرحوم علامه طباطبايي رحمه‏الله بود. او در سال‏هاي دهه بيست و سي نقش حساسي در هدايت جامعه داشت. با هجوم شبهاتِ دشمنان دين و اهل بيت عصمت و طهارت عليه‏السلام سلاح قلم به دست گرفت و در برابر توطئه‏هاي فرهنگي معاندان مردانه ايستاد و زيركانه شبهات را پاسخ گفت و فلسفه مادي و افكار غربي را پوچ و بي‏مقدار جلوه داد. هدايت گروه‏هاي مختلف جامعه، به‏ويژه جوانان، كار كم‏نظيري بود كه «علامّه» ياراي آن را داشت و به خوبي از عهده آن برآمد. پس از رحلت آية اللّه‏ بروجردي رحمه‏الله حكومت اسلامي موضوع درس علامّه گرديد و مقالاتي در اين زمينه نگاشت و در آن‏ها توانايي حكومت اسلامي را در اداره جامعه اثبات كرد.10

آيت اللّه‏ ابراهيم اميني كه مدت سي سال با علامّه طباطبايي مأنوس بوده و افتخار شاگردي علامّه را دارد، درباره خصوصيات اخلاقي آن انديشمند كم‏نظير جهان تشيع چنين نوشته است: «علامّه انساني وارسته، مهذّب، خوش اخلاق، مهربان، عفيف، متواضع، مخلص، بي‏هوا و هوس، صبور، بردبار، شيرين و خوش مجلس بود. من در حدود سي سال با استاد حشر و نشر داشتم... به ياد ندارم كه در طول اين مدت حتي يك بار عصباني شده باشد و بر سر شاگردان داد بزند يا كوچك‏ترين سخن تند يا توهين‏آميزي را بر زبان جاري سازد. خيلي آرام و متين درس مي‏گفت و هيچ‏گاه داد و فرياد نمي‏كرد. خيلي زود با افراد انس مي‏گرفت و صميمي مي‏شد... گاهي كه به عنوان استاد مورد خطاب قرار مي‏گرفت مي‏فرمود: «اين تعبير را دوست ندارم. ما اين‏جا گرد آمده‏ايم تا با تعاون و هم‏فكري، حقايق و معارف اسلامي را دريابيم».11

علامّه طباطبايي رحمه‏الله در مدت عمر گران‏مايه خود خدمات ارزنده‏اي به عالم تشيع تقديم كرده. وي پس از كسب علوم عالي، بر كرسي تدريس نشست و با كمال دقت و حوصله مسائل و مباحث علمي را به شاگردان خويش تعليم داد. در پاي درس اين انديشمند پرآوازه جويندگان خوش استعدادي مي‏نشستند و از نور علم و معرفت دل‏هاي خود را جلا مي‏دادند. شهيد مرتضي مطهري، شهيد سيدمحمّد حسيني بهشتي، امام موسي صدر، آيت‏اللّه‏ ناصر مكارم شيرازي، شهيد محمد مفتح، آيت اللّه‏ محمدتقي مصباح يزدي، آيت‏اللّه‏ حسن حسن‏زاده آملي، آيت‏اللّه‏ عبداللّه‏ جوادي آملي، آيت اللّه‏ ابراهيم اميني و ده‏ها نفر از بزرگان و فرهيختگان كنوني حوزه‏هاي علميه شيعه از جمله شاگردان علامه طباطبايي رحمه‏الله مي‏باشند.

علامّه طباطبايي رحمه‏الله در دوران حيات ارزشمند خويش، به رغم فرصت كم و مشاغل زياد، توانست آثار ماندگاري از خويش به يادگار بگذارد، كه تفسير گران‏سنگ الميزان به دليل اهميت فوق‏العاده آن بيش از همه مورد توجه انديشمندان و پژوهشگران قرار گرفته است. اين اثر ماندگار ثمره بيست‏سال تلاش شبانه‏روزي علامّه است. نقطه آغازين اين تأليف به بركت ژرف‏نگري در روايات بحارالانوار بود. علامّه سبك اين تفسير را از مرحوم قاضي آموخت و در قم عملي ساخت. ديگر اندوخته‏هاي علمي و تأليفات گران‏سنگ علامّه كه به نسل‏هاي پس از خويش هديه كرده است عبارتند از: بداية الحكمة، نهاية الحكمة، اصول فلسفه و روش رئاليسم، حاشيه بر كفاية، شيعه در اسلام، خلاصه تعاليم اسلام، روابط اجتماعي در اسلام، بررسي‏هاي اسلامي، آموزش دين، سُنَن النبي، لُبّ اللّباب، حاشيه بر اسفار و... كه هريك به‏سان مشعلي فروزان مي‏درخشند و مايه هدايت طالبان حقيقت مي‏باشند.

بيست و چهارم آبانماه 1360 ش بود كه خبر وفات مفسر بزرگ و انديشمند سترگ، علامه طباطبايي به گوش همگان رسيد. اين خبر اندوهبار، امت خداجو و فضلا و دانشوران حوزوي را آشفته ساخت. حضرت امام خميني رحمه‏الله ضمن اظهار هم‏دردي، با برپايي مجلس ختم براي مرحوم علاّمه، اين ضايعه اسفناك را تسليت گفتند و در پي آن ديگر مراجع و شخصيت‏هاي علمي، مذهبي و اجتماعي در اين ما تم جانكاه به سوگ نشسته، مراسم بسياري برپا كردند.