حجت‌الاسلام والمسلمین عیسی عیسی‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم طی یادداشتی نوشت: دهخدا آشتی را، دوستی از نو کردن، ترک جنگ، رنجشی را از کسی فراموش کردن، صلح و مصالحه تعریف می‌کند؛ آشتی و الفت ضد قهر و دوری از برادران مؤمن و همکیشان و از اوصاف جمیله و اعمال فاضله است و ثواب آن بی‌حد و فایده آن بی‌نهایت است. قهر کردن هم به معنی تکلم نکردن و کراهت داشتن از دیدار با شخصی است.

از توصیه‌های دینی درباره رفتار با همکیشان، صلح و آشتی دادن بین همکیشانی است که با هم به نزاع و درگیری پرداختند، اصلاح ذات‌البین یا آشتی دادن مشاجره‌کنندگان در میان همکیشان از آموزه‌های نورانی اسلام است.

پس از جنگ بدر و در پی مشاجره‌ای که میان مسلمانان بر سر انفال(غنایم جنگی) رخ داد، آیه نازل شد و فرمان آشتی دادن به این صورت صادر شد: «اى پیامبر، از تو مى‌‏پرسند که این انفال(غنیمت‌های جنگ) از آنِ کیست و چگونه تقسیم مى‏‌شوند؟ بگو انفال، چه ‏غنیمت‌های جنگ و چه زمین‌ها و دارایی‌هایی که مالکى ندارند، از آنِ خدا و پیامبر اویند؛ پس، از خدا پروا کنید و بر سر انفال کشمکش نکنید و میان خود صلح و آشتى برقرار سازید و اگر ایمان دارید، از خدا و پیامبرش فرمان برید.»

صلح و آشتی بین مؤمنان سبب رحمت الهی می‌شود

براساس آیه اخوت نیز، همه مؤمنان در جامعه اسلامى همکیش و برادر همدیگر می‌باشند و وظیفه دارند صلح و آشتی را در بین خود بر قرارکنند و تقوا پیشه کنند که در چنین صورتی مشمول رحمت الهى قرار مى‏‌گیرند. در آیه‌ای دیگر نیز آشتی دادن میان همکیشان درگیر با یکدیگر، از مؤمنان خواسته شده است. 

حضرت علی(ع) در وصیت‌نامه خود به فرزندان و همه کسانی که گفته او به آن‌ها می‌رسد، درباره آشتی دادن این چنین توصیه می‌کند: «شما و همه فرزندانم و کسانم و آن را که نامه من بدو رسد سفارش می‌کنم به ترس از خدا و آراستن کار‌ها و آشتی با یکدیگر که من از جد شما شنیدم که می‌گفت: آشتی دادن میان مردمان، بهتر است از نماز و روزه سالیان.» 

امام صادق(ع) نیز درباره آثار آشتی همکیشان می‌فرمود: «پیوسته تا دو مسلمان با هم قهرند، ابلیس شاد است و چون آشتی کنند، زانوهایش بلرزد و بهم بخورد و بندهایش از هم بگسلد و فریاد کشد:‌ ای وای بر من از آنچه به هلاکت رسد.»؛ امام باقر(ع) می‌فرمود: «به راستی که شیطان دشمنی افکند میان مؤمنان تا برنگردد یکیشان از دینش و چون چنان کنند به پشت بخوابد و واکشد و سپس گوید: پیروز شدم. پس خدا رحمت کند کسی را که آشتی دهد دو دوست ما را،‌ ای گروه مؤمنان با هم دوست شوید و با هم مهر ورزید.»

با اینکه در اسلام دروغ گفتن از گناهان کبیره است می‌توان در شرایطی برای اصلاح ذات بین، از آن بهره گرفت، بنابر گفته امام صادق(ع) «کسی که مصلح و میانجی می‌شود، آنچه بگوید دروغگو محسوب نمی‌شود.» 

توصیه به تکریم و احترام در دین اسلام

تکریم به معنای احترام کردن به همکیشان و پرهیز از هرگونه تحقیر از توصیه‌های اکید دین مبین اسلام است. رسول خدا(ص) درباره ارزش تکریم و گرامیداشت همکیشان فرمودند: «هرکس برادر مسلمان خود را اکرام و احترام کند، مانند رعایت احترامش در مجلسی، گفتن سخنی لطف‌آمیز به او یا برآوردن خواسته‏‌هایش، تا هنگامى که در چنان موقعیتى باشد، پیوسته در سایه رحمت و حمایت فرشتگان الهى باشد» و در سخنی دیگر فرمود: «هر که مؤمنى را اکرام و احترام کند، در حقیقت خدای بزرگ را اکرام و تعظیم م‏ی‌کند.»

رسول خدا(ص) فرمود: «هر که به برادر مسلمان خود سخنى مؤدبانه و مهرآمیز بگوید و یا او را در جاى محترمانه‌اى از مجلس بنشاند، تا زمانى که در آن کار باشد پیوسته سایه رحمت خداوند عزوجل بر سر او گسترده است».

امیرمؤمنان علی(ع) فرمود: «هر که برادر خود را پنهانى اندرز دهد او را آراسته و هر که آشکارا پندش دهد او را تباه کرده است.» امام باقر(ع) فرمودند: «چون پیامبر(ص) به معراج برده شد، به خدا عرض کرد: اى پروردگار من، حال مؤمن نزد تو چگونه است؟ خدا فرمود:‌ ای محمد، هر که به دوستى از دوستان من اهانت کند، به حقیقت خود را براى جنگ با من آماده ساخته است.»، در روایتی دیگر از رسول اکرم(ص) آمده است که اهانت‌کننده به دوستان خدا، برای جنگ با خدا در کمین نشسته است. 

امام صادق(ع) در گرامیداشت برادر مؤمنش فرمود: «هر که به برادر مؤمن خود خوشامد گوید، خداوند متعال تا روز قیامت براى او خوشامد مى‌نویسد.» و نیز فرمود: «کسى که برادر مسلمانش بر او وارد شود و وى گرامى‌اش بدارد، در حقیقت خداوند عزوجل را گرامى داشته است.» و فرمود: «کسى که دین خود را ارج گزارد، برادرانش را نیز ارج مى‌نهد و هر که دین خود را خوار شمارد برادران خود را نیز خوار مى‌کند» و همچنین فرمود: «حرمت مسلمانان را ارج نمى‌نهد مگر آن کسى که خداوند حرمتش را در میان مسلمانان زیاد کرده است و کسى که خدا و پیامبرش را بیشتر حرمت نهد به مسلمانان، بیشتر احترام مى‌گذارد.»

امام صادق(ع) درباره آثار اذیت برادر مؤمن فرمودند: «خداى عزوجل فرموده است که هر کس بنده مؤمن مرا برنجاند، باید بداند که به جنگ من آمده است و هر کس بنده مؤمن مرا گرامى بدارد، از خشم من در امان است» و نیز فرمود: «هر که در برادر خود امر ناخوشایندى بیند و بتواند او را از آن باز دارد و چنین نکند، به او خیانت کرده است.» همچنین آن حضرت فرمودند: «هر کس مؤمنى (تهیدست یا توانگر) را خوار گرداند، پیوسته خداى عزوجل او را خوار دارد و بر او خشمناک باشد، تا وقتى که از خوار کردن آن مؤمن بازگردد»، نیز فرمودند: «هرکس مؤمنى را به سبب تهیدستی او خوار کند و او را حقیر شمارد، خدا او را در روز قیامت، در جایى که همه آفریدگان خدا حضور دارند رسوا گرداند». 

مهربانی و همدردی؛ خصلتی ستوده در نظر خداوند

مهربانی و محبت کردن به همکیشان و برادران دینی یکی از خصلت‌های ارزشمندی است که خداوند، رسول خدا(ص) و دیگر مؤمنان را به جهت داشتن چنین ویژگی ستوده است؛ رسول اکرم(ص) در سخنی فرمودند: «برداران ایمانی از نظر مهر و عاطفه بسان یک پیکرند؛ هرگاه عضوى از آن، دچار دردى شود، دیگر اعضا مراتب همدردى‏ خود را با آن عضو از راه تب و بیدارى و ناراحتى، اعلام می‌دارند.»

رسول خدا(ص) در این‌باره فرمودند: «مَثَل برادران ایمانی و همکیشان در پیوند و همدردی (و اهمیت دادن به سرنوشت یکدیگر) مانند یک پیکر زنده است که اگر بخشى از آن به درد آید، دیگر بخش‌هاى پیکر با آن همدردى‏ مى‏کنند»؛ امام صادق(ع) نیز در این باره فرمودند: «مؤمن برادر مؤمن است، همچون یک پیکر که هرگاه عضوى از آن به درد آید دیگر اندام‌ها آن درد را حسّ مى کنند؛ ارواح آن‌ها از یک روح است»؛ پس هرگاه همکیشی بلکه هرگاه یک انسانی دچار درد و محنتى شود، بر همه‏ افراد جامعه لازم است شریک غم او شوند و به کمک او بشتابند.

شاعر شیرازی نیز در این باره این چنین سروده است:

بنى‌آدم اعضاى یکدیگرند/ که در آفرینش ز یک گوهرند/ چو عضوى به درد آورد روزگار/ دگر عضو‌ها را نماند قرار/ تو کز محنت دیگران بی‌غمی/ نشاید که نامت نهند آدمی

برآوردن نیاز و پسندیدن آنچه که برای خود می‌پسندیم

برآوردن حاجت و نیاز برادر مؤمن و همکیش از توصیه‌های مؤکدی است که از سوی ائمه معصومین(ع) مطرح شده است، امام على(ع) فرمود: «هرگاه يكى از شما بداند كه برادرش نيازمند است، زحمت خواهش را از دوش او بردارد و در برآوردن آن پيشدستى كند.»(محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۲۶، ص۱۶۶) 

امام صادق(ع) نیز در این باره خطاب به یکی از یارانش فرمودند: «چون دانستى كه او را حاجتى است ، به سوى روا كردن آن بر او پيشى گيرى و او را ناچار و مضطر نگردانى كه آن را از تو خواهش كند، وليكن او را پيشى گير، پيشى گرفتنى به غايت»(محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۲۶ ص۱۶۶)؛ همچنین آن حضرت درباره اعلام نیاز به برادر دینی فرمود: «هرگاه يكى از شما تنگ دست و گرفتار شد، مشكل را به برادر خود بگويد و خويشتن را آزار ندهد.»(محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۱۳، ص۲۷۸)

به نقل از سعيد بن حسن، امام باقر(ع) فرمود: «آيا چنين هست كه فردى از شما نزد برادرش بيايد و دست در جيب او كند و به اندازه‌اى كه احتياج دارد بردارد و او مانع نشود؟» عرض كردم: در ميانمان چنين چيزى سراغ ندارم. امام فرمود: «پس فايده‌اى ندارد.» من گفتم: پس هلاک شديم! حضرت فرمود: «مردم هنوز به كمال عقلى خود نرسيده اند.»( محمد بن یعقوب، الکافی، ج۲، ص۱۷۳)

ابان بن تغلب از امام صادق(ع) در اهمیت برآوردن حاجت هم کیش و برادر مؤمن نقل كرده كه گويد: «من همراه با امام صادق(ع) طواف مى‌كردم. مردى از شيعيان، به ما برخورد و از من درخواست كرد تا به همراه او پى حاجتى بروم. پس به من اشاره كرد و من نخواستم كه امام صادق(ع) را رها كنم و به همراه او بروم. پس در آن ميان كه طواف مى‌كردم، دوباره نيز به من اشاره كرد. امام صادق(ع) او را ديد، فرمود: اى ابان! اين مرد با تو كار دارد؟ گفتم: آرى، فرمود: او كيست؟ گفتم: مردى از شيعيان است، فرمود: او بر همان عقيده‌اى است كه تو هستی؟ عرض كردم: آرى، فرمود: پس نزد او برو گفتم: آيا طواف را قطع كنم فرمود: آرى، گفتم: هر چند طواف واجب باشد؟ فرمود: آرى.»(محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۳، ص۳۴۰)

و در سخنی دیگر فرمود: «هر كه يک نياز از برادر مؤمن خود را برآورده سازد، خداوند عزوجل در روز رستاخيز صد هزار نياز او را برمى‌آورد»(محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۹۰، ص۳۲۲)؛ امام كاظم(ع) فرمود: «همانا خداوند حسنه‌اى دارد، كه براى سه كس اندوخته است: ... و كسى كه براى برآوردن نياز برادر مؤمنش بكوشد.»(محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۷۰، ص۳۱۴)

و در مورد پیامد بی‌توجهی انسان به نیاز برادر و همکیشان فرمود: «كسى كه برادرش براى رفع گرفتارى يا حاجتى به او پناه ببرد و او بتواند پناهش دهد اما ندهد، بى‌گمان پيوند ولايت خداوند تبارک و تعالى را بريده است.»(محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص ۳۶۸)

از وظایفی که همکیشان در حق همدیگر دارند آن است که آنچه را برای خود می‌پسندند برای همکیشان خود نیز بپسندند، معلی بان خنیس در این باره گوید از امام صادق(ع) درباره حق همکیشان نسبت به همدیگر پرسیدم، حضرت فرمود: «او را هفت حقّ واجب است و از آن حقوق حقى نيست، مگر آنكه بر او واجب است كه اگر چيزى از آنها را ضایع كند، از ولايت و دوستى خدا و طاعت آن جناب بيرون مى‌رود و خدا را در او هيچ بهره‌اى نباشد.» به آن حضرت عرض كردم كه فداى تو گردم! آن حقوق چيست؟ فرمود كه: «اى معلّى! به درستى كه من بر تو مهربانم، مى‌ترسم كه آنها را ضایع گردانى و نگاه ندارى، و بدانى و عمل نكنى.» معلّى مى‌گويد كه به حضرت عرض كردم كه هيچ قوّت و توانايى بر طاعت نيست، مگر به يارى خدا. فرمود: « كه آسان‌تر حقى از آنها، آن است كه از برايش دوست دارى، آنچه را كه از براى خويش دوست مى‌دارى و ناخوش دارى از براى او ، آنچه را كه از براى خود ناخوش مى‌دارى.»(محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص۱۶۹)

منبع: خبرگزاری ایکنا